De kritiek op Feuerbach

Marx gaat akkoord met Feuerbachs stelling dat de mensen zich moeten bevrijden uit het idealisme en de illusie van de godsdienst, maar hij wijst erop dat:

(1) dat de mens, de universele mens van Feuerbach, een abstractie is

→ we moeten kijken naar de levende mensen, zoals ze in de geschiedenis geleefd en gewerkt hebben en doorheen de geschiedenis in klassen van heersers en onderdrukten verdeeld zijn geweest

→ historisch materialisme: over welke periode en welke heel bepaalde sociale klassen gaat het hier?

(2) dat de godsdienst (de opium van het volk) twee kanten heeft:

• de godsdienst dient ertoe de mensen gehoorzaam en volgzaam te houden
• de godsdienst is de uiting van echte menselijke ellende, wellicht de enige uiting waartoe de arme en onderdrukte massa’s in staat waren

→ mensen winnen er niets bij wanneer ze de illusie van de godsdienst verworpen hadden, als ze niet tegelijkertijd inzicht kregen in de ware oorzaken van hun ellende en de middelen om hieraan wat te doen