Max Weber: Cultureel determinisme

i. Theorie

Max Weber geeft een verklaring voor het ontstaan van het kapitalisme die althans in een gesimplifieerde versie haaks staat op de historisch-materialistische zienswijze.

In meerdere van zijn werken ziet Weber de rationalisering als centraal kenmerk van de Westerse maatschappijen. Het sociale handelen veronderstelt namelijk dat een bepaalde berekenbaarheid van het gedrag van anderen en van jezelf is. Die berekenbaarheid kan, volgens Weber, op drie manieren gebeuren:

• Doelrationeel: (zweckrational) het gedrag van anderen en de rol van voorwerpen wordt gezien als een middel om een doel te bereiken. Hier worden de verschillende mogelijke manieren om een doel te bereiken beschouwd en de meest optimale gedragswijze wordt geselecteerd.
• Waardenrationeel: (wertrational) het handelen wordt bepaald door een geloof in de intrinsieke waarde van een ethische, morele, esthetische, religieuze of andere gedragsvorm, onafhankelijk van de kansen op welslagen. Men handelt dus omdat men iets belangrijk vindt.
• Traditioneel: het handelen wordt bepaald door de overlevering of de gewoonte.

Weber signaleert een belangrijk parallellisme tussen de rationele organisatie van de economie en de rationele organisatie van andere activiteitsgebieden in het Westen.

Belangrijke kenmerken van de kapitalistische organisatievorm vindt men ook in andere maatschappijen dan de Westers (vb. winststreven). Maar nergens elders werd de vorm van kapitalisme ontwikkeld die berust op de rationeel-kapitalistische organisatie van vrije arbeid. Andere typische kenmerken van het Westerse kapitalisme die Weber aanwijst zijn: de scheiding van huishouden en bedrijf; en de rationele boekhouding.

Weber wijst op de ontwikkeling van een mentaliteit die de praktisch-rationele levensvoering centraal stelt. Dit heeft zijn oorsprong in het protestantisme (meer bepaalt calvinisme) en hangt nauw samen met de predestinatieleer. Dit gaat ervan uit dat alle mensen van nature zondig zijn en dat zijn werken hem niet kunnen redden. Daar kwam nog bij dat de predestinatieleer de psychologische behoefte opwekte om zichzelf te overtuigen van het uitverkoren-zijn. Het succes in het zakendoen, gecombineerd met een ascetische levenshouding, werd gezien als een teken van de goddelijke genade.

ii. Bedenkingen

In feite zijn Max Webers verklaringen niet eenduidig ‘culturalistisch’: het is zelfs niet altijd duidelijk of hij de religie ziet als oorzaak van de economische veranderingen of hij wijst op een parallellisme tussen economie en religie.

Ook is de tekst van Weber intern contradictorisch.

Transitiedebat is het debat over de vraag hoe het kapitalisme is ontstaan. Transitiehistorici proberen door het gebruik van vergelijkend materiaal uit verschillende periodes en culturen constanten te vinden in de evolutie van maatschappelijke systemen.