Baruch Spinoza

Het filosofische systeem van Baruch Spinoza (1632-1677) bood een alternatief aan voor de theïstische moraal van de Scholastische filosofen door commentaar te geven vanuit een naturalistisch perspectief op het individu, de maatschappij en de overheid.

Wat publiceerde Spinoza?

In 1670 publiceerde Spinoza Tractatus theologico-politicus ( =Verhandeling over theologie en politiek). In dit werk stelde hij zijn voorstelling van God voor; God niet als zijnde de persoonlijke patriarch die de wereld gidst, zoals voorgesteld in de Judeo-Christelijke traditie. God wordt eerder voorgesteld als het onderliggende principe dat eenheid brengt tussen materie en geest: God is synoniem met natuur.

Hoe streefden mensen naar een ethische bestaan volgens Spinoza?

Spinoza dacht dat mensen naar een ethisch bestaan streefden door te leven volgens deugden gebaseerd op de natuurwetten, ondanks de afwezigheid van evaluerende en beslissende oordelen van een persoonlijke God. Dus overdacht Spinoza het conflict tussen wetenschap en religie door de godheid te herdefiniëren in termen van het universum, oorspronkelijk onthuld door Copernicus.

Wat is spinoza’s mensbeel?

Spinoza zag de geest en de materie als verschillende aspecten van dezelfde substantie. De geest is de interne manifestatie en het lichaam, de materie, de externe manifestatie van de eenheid van het individu.

Vanuit een psychologisch perspectief beschreef Spinoza de mentale functies van gevoelens, herinneringen en sensaties als mechanische processen geleid door fysieke zintuigen en ontstaan uit de stimulatie van fysieke objecten.

Hogere mentale processen van perceptie en reden, en dat wat Spinoza intuitieve kennis noemt, zijn niet afgeleid van de externe wereld, maar van de geest die handelt op zichzelf. De geest en de activiteiten van de geest zijn identiek.

Spinoza schreef dat de essentiële staat van de mens is om te handelen. Handelen is uiteindelijk gemotiveerd door zelfbehoud, dat dan weer voortkomt uit verlangen. Volgens Spinoza kan de wijze man de conflicten tussen verlangens oplossen, maar voor het grootste deel van ons geven deze verlangens in conflict aanleiding tot emoties. Dé absolute vrijheid bestaat niet voor het individu en mensen worden geleid door de verlangens die uiteindelijk zorgen voor ons voortbestaan.

Overleving was een biologische voorwaarde, een hypothese die de bewijsvoering van Darwin in de 19e Eeuw voorafging. De individuele strijd voor overleving werd gezien als de bron van alle motieven en verlangens, hoewel een persoon niet altijd bewust is van die strijd. In navolging van een Epicurisch thema verzekerde Spinoza dat alle verlangens uiteindelijk een zoektocht naar plezier en een vermijden van pijn inhouden.

Uiteindelijk moet de rede wel boven de emoties staan als we de relatieve vrijheid tot handelen willen bereiken.

Deze hoogtepunten uit de ideeën van Spinoza staan ons toe om enkele conclusies te trekken.

1) Spinoza bood een dyniamische, handelinsgerichte invulling van de relatie lichaam – geest. Geest en lichaam zijn hetzelfde, en personlijke harmonie kan bereikt worden door het temperen van verlangens in conflict door gebruik te maken van de hoogste intellectuele krachten van de rede.

2) Het systeem van Spinoza was deterministisch en afgeleid van de natuurwetten en niet van de voorzienigheid van God. Spinoza verminderde dus de rol van God, hoewel hij het bestaan van God niet ontkende, naar een rol die ver verwijderd stond van menselijke activiteit en plaatste de mensheid verder veilig in de natuurlijke wereld onder dezelfde beperkingen van de natuurwetten, zoals alle andere levensvormen daar ook onder vallen.

3)Ten derde, de specifieke dynamiek van de menselijke activiteiten maken de mensheid uniek in haar intellectuele mogelijkheden. Spinoza erkende vooral de centrale rol van rationele handeling in het wijzigen van emotionele buien. Terugkomend op Platos negatieve evaluatie van de gevoelens, beargumenteerde Spinoza dat emoties een essentieel deel zijn van de menselijke ervaring die voortkomen uit de verlangens naar zelfbehoud.