Hoofdstuk 12: Arbeid en economie

1. Vereconomiseerde samenleving

• dominante plaats van de economie, alles draait om economie
• alle aspecten van de samenleving zijn verwoven; economie hangt bv. samen met religie (=alomvattend verbindende)
• ME: economie bestond niet als onafhankelijk geheel

○ bv. boer verkoopt producten goedkoper aan familieleden

○ bv. geen woekerrente: men mag niet te winstgevend zijn

• nu: rationeel gedrag, verkopen aan de meest biedende = vrije markt

○ Hoe? Door differentiatie: opsplitsing , verzelfstandiging van de economie

• The Great Transformation- Karl Polanya

○ In alle pre-industriële samenlevingen is het economisch leven sterk verwoven met andere dimensies (bv. religieus, politiek, sociale dimensies)

○ Individuen werden niet beschouwd als ‘economische actoren’ zonder meer

■ Bv. lijfeigenen: niet zomaar werknemer/arbeider maar er bestonden ingewikkelde sociale en politieke verhoudingen tussen heer en lijfeigenen die altijd (en dus ook tijdens economische transacties) een rol speelden

○ ontstaan van economisch subsysteem (=kapitalisme) : vrije markt

■ Geleidelijke evolutie

• Zuiver Economisch rationalisme is modern

○ Bestond niet in pre-industriële samenlevingen: economische motieven werden getemperd door andere motieven en ‘homo economicus’ , de mens die zuiver handelt op grond van economische motieven bestond niet; economische motieven waren verweven met andere waarden

■ Bv. Potlatch: winsten of voorraden werden feestelijk verspild of vernietigd, op arbeid werd neergekeken en financiële transacties stonden in een kwalijk daglicht

• Zorgt vor gelijkheid in macht, middelen : ‘evenwichtsmechanisme’: niet teveel accumuleren want dan komen er te grote verschillen in de maatschappij

■ Bv. ME: geen woekerinteresten

■ Bv. gedrag van Poolse aristocraten/landadel in de 17^e eeuw

• Wetten van klassieke economie gingen daar niet op
• prijs => productie

○ + omgekeerd : prijs stijgen , productie dalen

• Verklaring door aristocratische mentaliteit: Poolse adel was niet geïnteresseerd in toename van winst maar zij wouden enkel een stabiel inkomen, dat hen toeliet te blijven leven zoals ze dat gewoon waren
• Wanneer de prijs van het rogge daalde, moesten ze dus meer verkopen om hun inkomensniveau op hetzelfde peil te houden
• = traditioneel economisch handelen (ik wil een goede opbrengst van de ‘homo economicus’): ik doe zoals het voor mij voorgedaan is

○ Traditioneel economisch denken ‘irrationeel’

• Ontstaan van vrije markt in het Westen heeft dit veranderd

○ Ontstaan van een economische sfeer, afgebakend van de rest van de samenleving

○ Eerste vorm: handelskapitalisme  uitbreiding economisch sfeer tot productie sfeer

■ Gevolg: afschaffen van gilden en ambachten: belemmeren vrije markt

■ Gevolg: hoge vlucht van manufactuurkapitalisme (17^e – 18^e E) en later van industrieel kapitalisme (19^e E – 20^e E)

○ Aangezien geen enkele samenleving kan bestaan zonder ‘materiële reproductie’, gingen al de andere domeinen van het maatschappelijk leven afhangen van dit verzelfstandigde economisch systeem

■ Economie werd dominant

■ Marxistische theorie: geformuleerd in de doctrine van de economische onderbouw

• ontstaan van economisch subsysteem (=kapitalisme) : vrije markt

• Huidige dienstenmaatschappij als ‘totaalkapitalisme’

○ Huidige maatschappij: overgang van industriële naar dienstenmaatschappij (= tertiair)

■ = samenleving waar een groot deel van de werkende bevolking is tewerkgesteld in de dienstensector en nog slechts een minderheid werkt in de industrie (secundaire sector)

○ Deze evolutie heeft belangrijke maatschappelijk gevolgen

○ Alles wordt herleid tot handelsobject: veralgemeende commodificatie

■ Nieuwe activiteiten of activiteiten die tevoren nog niet in de economische sfeer slagen, gaan nu wel in die sfeer terecht komen

• Bv. onderwijs, gezondheidszorg, cultuur, informatie
• Zowel laaggekwalificeerde werkzaamheden (bv. kinderoppas) als gekwalificeerd werk (juridische en medische en financiële diensten) met gebruik van geavanceerde technologie (informatisering en telematica)
• Michel Beaud: dienstenmaatschappij wordt gekenmerkt door ‘totaalkapitalisme’; alles wordt een handelsobject en is koopbaar, heeft dus een prijs

○ Menselijk lichaam: hygiëne en medische verzorging, handel in bloed, organen en nageslacht

■ Doel: genetische beheersing van het bestaan

○ Maatschappelijk/sociale voorzieningen: onderwijs en informatie, opinieonderzoek en beïnvloeding bv. datingsite

■ Doel: beheersing van politieke besluitvorming

○ Geestesleven: wetenschappelijk onderzoek, verwerking en verbreiding van kennis en van geestes- en kunst producten bv. psychiater

■ Doel: beheersing van normen en waarden

○ Onze relatie tot de natuur: milieubehoud, milieuvriendelijke productie en urbanisatie

■ Doel: beheersing van de natuur en heel de planeet

○ Op al deze terreinen heeft het kapitalisme, zichzelf nieuw leven in geblazen; nauwelijks een activiteit te bedenken dat niet valt onder de dominantie van de economische logica

• Jürgen Habermas: “kolonisering van de leefwereld door het economisch systeem”

○ Van zodra de economie zich bezig houdt met zaken die thuishoren in de leefwereld van mensen, brengt zij de symbolische reproductie van de maatschappij in gevaar; de economie dringt door tot alle aspecten van het leven

○ Er zijn een aantal menselijke activiteiten die niet ongestraft vereconomiseerd worden

■ Bv. opvoeding, zorg, ontspanning, affectie, esthetische beleving, vriendschap, religieuze ervaring: horen thuis in de leefwereld en kunne niet economisch worden verhandeld

■ Als dat wel gebeurt, worden die activiteiten in hun kern aangetast

• Bv. als men moet betalen om hart uit te storten en zich begrepen te voelen  pervertering van sociale relaties
• Men wilt een spontane, begripvolle omgang met mensen in de eigen leefwereld. Doordat men de bevrediging van dit verlangen afkoopt, wordt dat verlangen zelf geperverteerd

○ Deze pervertering doet zich op grote schaal voor in onze maatschappij: mensen ontspannen niet maar kopen hun verveling af door televisie te kijken, kopen gemoedsrust bij de psychiater, advies bij consulenten, avontuur en opwinding onder de vorm van geprefabriceerde reizen, enz.

○ Dit gaat gepaard met:

○ zinverlies & vrijheidsverlies:

■ zinverlies: als teveel activiteiten gekoloniseerd worden door de economie, gaat de eenheid en de samenhang van de leefwereld verloren en daaraan ontleent het individu normaal gesproken een gevoel van zin

• waarom leven wij? Om meer en harder te werken : men verliest de zin

■ vrijheidsverlies: men gaat zijn behoeftenstructuur aanpassen aan wat op de markt verkrijgbaar is

• drie elementen zijn doorslaggevend geweest bij de vorming van een afgescheiden economisch systeem

○ industriële revolutie: fabriek

○ arbeidsethos

○ consumentisme