·Ook Bourdieu kwam tot de conclusie dat het dialectische model had gefaald als kritische theorie. Hij ontwikkelde een kritische theorie op grond van de interactie tussen ‘habitus’ en ‘veld’.

·Het handelen van mensen wordt niet gestuurd door bewuste mentale toestanden (subjectivisme) of abstracte, theoretische structuren (objectivisme), maar door een halfbewust stelsel van aangeleerde waarden en neigingen (habitus). Een habitus is niet bewust en niet extern.

·Het handelen van mensen speelt zich af in verschillende maatschappelijke domeinen of velden zoals wetenschap, economie, religie en kunst. Elk veld heeft zijn eigen logica, principes en goederen die het object van concurrentie zijn (symbolisch kapitaal).

·Velden onderscheiden zich enerzijds van structuren (bijvoorbeeld van Kuhns paradigma’s):

–het ontstaan en de verandering van velden zijn het gevolg van menselijk handelen (de voortdurende concurrentie om symbolisch kapitaal);

–velden veranderen voortdurend: er is sprake van een ‘permanente revolutie’ in plaats van incidentele revoluties gevolgd door perioden van stilstand.

·Het handelen binnen een veld is anderzijds onderscheiden van bewust handelen omdat de concurrentie om symbolisch kapitaal niet een kwestie van bewuste calculatie is, maar door habitus gestuurd wordt.

·Implicaties van Bourdieus cultuursociologie:

–reactie tegen de marxistische neiging om cultuur als uitdrukking van economische belangen te zien, ofwel alle velden te verklaren in termen van de principes van het economische veld;

–levert kritiek op het Bildungsideaal: Bildung is niet belangeloos, maar een vorm van symbolisch kapitaal waarmee de hogere klassen zich van de lagere onderscheiden. In tegenstelling tot de opvatting van Adorno, houdt elitecultuur maatschappelijke ongelijkheid in stand. Bourdieu ontmaskert Bildung als een ideologie. Let op: het habitus begrip houdt in dat de handelwijze van de hogere klassen geen bewust complot tegen de lagere klassen is;

·Bourdieus doel is emancipatie door bewustwording: mensen moeten trachten de habitus die binnen de verschillende velden hun handelen bepaalt expliciet te maken; adequate kennis is ‘reflexief’, dat wil zeggen bewust van zijn oorsprong (NB ook wetenschappelijk onderzoek berust op een habitus).

·Habermas kwam tot de conclusie dat het dialectische model had gefaald als kritische theorie:

–het dialectische schema van these, antithese en synthese was filosofisch gesproken te simpel om maatschappelijke tegenstellingen te beschrijven;

–het was niet in staat geweest om de aard van maatschappelijke tegenstellingen juist te beoordelen;

–het was niet in staat geweest sociale bewegingen die werkelijk maatschappelijke verandering voltrokken, te identificeren en te ondersteunen.

·Hij ontwikkelde een kritische theorie niet op grond van dialectiek, maar op grond van een theorie over hoe mensen hun handelen op elkaar afstemmen (handelen breed opgevat: daden, maar ook vormen van denken en communiceren).

·Hij onderscheidde twee manieren waarop mensen hun handelen op elkaar afstemmen:

–communicatief: gericht op wederzijds begrip; het model voor dit soort handelen is de dialoog; de coördinatie van het handelen vindt plaats op grond van religieuze overtuiging of rationele consensus; communicatief handelen kan slechts plaatsvinden tegen de achtergrond van een gedeelde leefwereld (verband met Gadamers idee van een ‘horizon’);

–strategisch: gericht op het bereiken van eigen doelen; het model voor dit soort handelen is de markt: elk van de betrokkenen is uit op eigen gewin; de coördinatie van het handelen vindt plaats op grond van anonieme, economische wetmatigheden (systeemmechanismen).

·In de loop van de geschiedenis was de leefwereld door systeemmechanismen

‘gekolonialiseerd’: strategisch handelen had de overhand gekregen. Mensen moesten zich weer van hun gedeelde leefwereld bewust worden en terugkeren tot vormen van communicatief handelen.

·Met zijn theorie van het communicatieve handelen was Habermas in staat om het proces van rationalisering vrij te pleiten van Adorno’s beschuldiging dat het tot beperking van de maatschappelijke vrijheid had geleid – niet het proces van rationalisering als zodanig (dat was op zich communicatief), maar de kolonialisering van de leefwereld door systeemmechanismen was daarvoor verantwoordelijk.