Staatvorming is een proces op lange termijn en staten zijn heerschappij en bestuursstructuren: ze zijn relatief autonoom, gebonden aan een territorium, gecentraliseerd, gespecialiseerd en gedifferentieerd en ze steunen op gewelds en belastingenmonopolisering. Staten concurreren met elkaar en de ontwikkeling wordt gesteund door het handelen van elites en bevolkingen, een eeuwenlange machtsstrijd tussen menselijke samenlevingen.
Volgens Max Weber is de staat een politieke organisatie van een bepaalde menselijke samenleving binnen een specifiek territorium. De organisatie ervan is relatief duurzaam en de leiding is in handen van een bestuurlijke staf die regeert en bestuurt door middel van uitvaardigen en doorvoeren van regels via vaststaande procedures.
Norbert Elias bouwde voort op deze definitie en ontwikkelde de theorie verder uit. Hij geeft geen strikte of formele definitie van staat, maar een procesmatige benadering van staatsvorming. Belangrijke aspecten hierbij zijn dat een staat enkel kan ontstaan in een samenleving met een hoge functionele differentiatie, gekenmerkt door een gedifferentieerd en gespecialiseerd centraal bestuurapparaat met monopolie op geweld en belastingen. Zijn visie op de koningsfiguur of de ontwikkeling van monopolie mechanisme van macht draait rond de strijd om een machtsmonopolie volgens de wet van de survival of the fittest. Het is een blinde, ongestuurde strijd zonder teleologische visie en een machtsmonopolie gevestigd door belastingsinning en geweld. De macht wordt onpersoonlijker en meer geïnstitutionaliseerd door schaalvergroting en functionele differentiatie van de maatschappij. De instellingen worden gecreëerd in de schaduw van de vorst, professionaliseren zich en maken de vorst overbodig. Het is wel zo dat het uitspelen van de belangengroepen in de maatschappij afhankelijk zijn van de capaciteit van de vorst.
Norbert Elias heeft oog voor het procesmatige karakter en legt een groot gewicht bij endogene factoren, maar onderschat exogene factoren zoals oorlog, externe ordening van de staten en ontwikkelingen in het buitenland. Het is gebaseerd op het Frans model, maar weinig oog voor de verschillen in ontwikkelingen in Europa.
Charles Tilly stelt als begrip van staatsontwikkeling in West Europa een consolidatie van het staatsterritorium, verloop van centralisering, differentiatie van bestuur van andere organisaties en het tot stand komen van monopolisering en concentratie van dwangmiddelen. Hij heeft weinig ook voor het procesmatige en introduceert het begrip statelijkheid. Koen Koch spreekt hier over verstatelijking ten opzichte van ontstatelijking.
We zien bij Weber en Tilly relatief statistische definities, maar er zijn verschillen tussen staten en staatsontwikkeling afhankelijk van de plaats en tijd. De staat en het statenstelsel zijn voortdurend in ontwikkeling zonder gelijkblijvende structuren, maar voortgaande processen. Er is aandacht voor een noodzaak de fasen te onderscheiden in het proces, niet teleologisch te werk te gaan en een onderscheid tussen staatsvorming in enge en ruime zin.
Het staatsvormingsproces is van groot belang voor de politieke, economische en sociale geschiedenis. Het bestaat uit verschillende stadia. In enge betekenis gaat het om de politieke, militaire, economische en institutionele eenmaking van staten en in ruime betekenis over natievorming, de omvorming van een staat tot politieke democratie en de ontwikkeling van de verzorgingsstaat.
BEGINPUNT | EINDPUNT |
Vorsten als primus inter pares tussen honderden machthebbers | Monopolisering van de macht door staten |
Legitimiteit van de vorst is sacraal | Legitimiteit van de vorst is van algemeen belang |
Vorst is verantwoordelijk voor recht en vrede, zonder monopolie erover | Staat bepaalt het menselijke bestaan en legt zelf grenzen aan eigen competentie |
Vorst heeft enkele persoonlijke dienaars en geen professionelen | Omvangrijk deel van de bevolking is tewerkgesteld als ambtenaar |
Staat heeft geen exclusief commando over gewapende mensen | Staat kan de bevolking en economie mobiliseren voor oorlogvoeren |
Vorst wordt geacht te leven van domeininkomsten | Staat legt beslag op een deel van het nationale inkomen en herverdeelt het daarna |
Het succes van vorsten bij de uitbreiding van hun macht zorgt uiteraard voor nieuwe problemen zoals nieuwe gebieden bestuurd door één of andere vorm van rechtmatig bestuur (Machiavelli met il principe). We moeten het fenomeen staatsvorming echter relativeren. Misschien is het niet meer dan een tussenstadium in de geschiedenis, er is een verlies van bevoegdheden aan supranationale organisaties en een verlies voor de bevoegdheden van regio’s. De nationale staat is een typisch Europees product, maar niet altijd succesvol als exportproduct.
De nationale staat is een recent fenomeen (zes à zeven eeuwen geleden, het modernisme twee eeuwen geleden) en heeft een grote impact op het dagelijks leven. Dit vanwege het overheidsbeslag op de economie, de zorg voor onderwijs, gezondheid, veiligheid en de economische infrastructuur, een systeem van regelgeving en wetgeving met rechten en plichten en onze mogelijkheden zijn verbonden met de staat en afhankelijk van de verhoudingen tussen de staten.
We onderscheiden vier stadia in de expansie van de militaire macht: een tijdperk van patrimonialisme (machthebbers actief als oorlogvoerders en rekrutering van eigen troepen en vloten) naar een tijdperk van makelarij met huurlingenlegers naar een tijdperk van nationalisatie met een eigen leger en een eigen militaire structuur binnen de stat naar een tijdperk van specialisatie, waarbij men over ging naar massaconscriptie, organisatie van reservelegers en vrijwilligersleger. Dit laatste begon met de levée en masse in Frankrijk in 1793 en bekwam een algemene tendens in Europa na 1850.
Dit proces van verburgerlijking in een tijdperk van specialisatie zorgde voor een uitbreiding van militaire activiteiten, maar een daling van het relatief belang en een onderschikking aan het burgerlijk bestuur. In vredestijd stabiliseerde het aandeel van de bevolking werkzaam als militair terwijl andere vormen van staatstewerkstelling expandeerden, de uitgaven voor niet militaire activiteiten stegen en het aandeel van militaire uitgaven in het nationaal inkomen daalde ondanks de expansie van dergelijke budgetten. Dit leidde tot beperkingen van de autonome macht van militairen.
Er ontstond een creatie van staatsstructuren die niemand wenselijk achtte aangezien machthebbers steeds rekening moeten houden met anderen en organisaties eigen belangen, rechten en noden ontwikkelden wat leidde tot een proces van bureaucratisering. Ook ontstonden nieuwe structuren en instituties en werden deze gebruikt op andere dan de voorziene manieren. Een voorbeeld hiervan is de staatsinmenging in voedselvoorziening wat varieerde afhankelijk van de kenmerken van de staat en zijn dominanten klassen. Ook de vormen van massavertegenwoordiging die onderdanen konden bekomen dankzij onderhandelingen brachten inmenging van de staat in nieuwe activiteiten met zich mee. Dit gebeurde vooral op het domein van productie en distributie met een stijging van de staatuitgaven vooral op het vlak van sociale dienstverlening.
