“Thus national standing armies, national states and direct rule caused each other”

Voor 1750 gebeurde machtsuitoefening voornamelijk op indirecte wijze. Vaak via machtige tussenpersonen die een relatieve autonomie verwierven, profiteerden van de gedelegeerde staatsmacht en meestal behoorden tot de geprivilegieerde leden van de burgers (landsheren, geestelijken, stedelijke oligarchieën en onafhankelijke krijgsheren). De autonomie van deze intermediaire machtshebbers varieerde sterk van staat tot staat en afhankelijk van hun band met de bevolking (mogelijkheid tot gezamenlijke solidariteit tegen de kroon bij endogene adel, mogelijkheid tot banden tussen de burgers en de nationale autoriteiten dankzij buitenstaanders).

Over het algemeen regeerden deze machtshebbers op relatief stabiele wijze, maar er zijn wel enkele nadelen en risico’s aan verbonden namelijk de beperkte macht van het centraal bestuur, plundering door tussenpersonen en opstandigheid van de bevolking en opstandigheid van de tussenpersonen met het gevaar dat gehele regio’s weerspannig zouden worden.

Vanaf 1750 ontstond een overgang van indirect naar direct bestuur dankzij de overgang van huurlingenleger naar een eigen nationaal leger. Huurlingenlegers waren immers steeds een gevaar voor opstandigheid en betrouwbaarheid en zorgden voor een verhoging van de belastingen. Onderdanen in dienst van het leger konden hogere eisen stellen aan de staat en deze militaire reorganisatie leidde tot een expansie van de staatsactiviteit. In de loop van dit proces werden intermediaire machthebbers uitgeschakeld aangezien zij grenzen stelden aan het extractievermogen van de staat. De machthebbers ondermijnden hun autonome macht door coalities aan te gaan met belangrijke segmenten van de onderworpen bevolking.

Belangrijk was wel de noodzaak om de bevolking te homogeniseren qua taal, religie en ideologie. Wel hield dit een risico in omtrent het vormen van een gemeenschappelijk front tegen de heersers. Voordelen van een homogene bevolking zijn een sterkere identificatie met de machthebbers, vlottere communicatie en het gemakkelijker implementeren van een administratieve innovatie van de een naar de andere regio.

Deze staatsinterventie lokte uiteraard verzet uit of op zijn minst nieuwe eisen. De inzet hiervoor waren voorwaarden waaronder de staat controle kon uitoefenen of middelen kon vergaren en een soort eisen die de machtshebbers en de gewone mensen konden stellen aan de staat. Variaties hierop waren afhankelijk van de manier waarop dwang en kapitaal de basis vormden van de staatsvorming. Bij dwang intensieve gebieden ging het over de inzet van controle over land en arbeid, bij kapitaal intensieve over de inzet van kapitaal en handelsgoederen en in regio’s van gekapitaliseerde dwang was de inzet vaak eigendomsrechten. Ook was dit sterk afhankelijk van de homogeniteit van de bevolking. Bij een heterogene, gesegmenteerde bevolking was er minder kans op rebellie. Daarentegen was het gemakkelijker administratieve innovaties door te voeren bij een homogene bevolking. Om deze reden zal de staat de bevolking trachten te homogeniseren d.m.v. taal, religie en juridische regels.

Langzaamaan groeide het verzet uit tot een massa opstand aangezien de vragen en acties van de staat botsten met het rechtvaardigheidsgevoel van de burgers, de burgers zich met elkaar verbonden voelden dankzij duurzame sociale banden, sommige inwoners beschikten over machtige vrienden of geallieerden in binnen en buitenland en de staat zelf bekwam kwetsbaar voor aanvallen. Om deze confrontatie aan te gaan, begon de staat te onderhandelen. Dit varieerde sterk: van voorbeeldstraffen tot gesprekken met het parlement. Al bij al leidde dit tot de verplichting van de staat t.o.v. de burgers en omgekeerd. Wel was dit sterk afhankelijk van de dominante klassen in de staat.